Hegoaldeko Nafarra (Azpieuskalkia)

Deskribapena

Iruñerrian eta inguruan egiten zen euskara. Bonaparteren sailkapenean euskalki maila ematen zitzaion (eta horrela egin dute ondorengo beste ikerlari batzuek ere). Historikoki 7 hizkera bereizi izan dira Hegoaldeko Nafarraren barruan: Oltzakoa (Arakil-Irurtzun barne), Gulikoa (Txulapain barne), Olaibarkoa (Odieta eta Ezkabarterekin), Artzibarkoa, Eguesibarkoa, Zizurkoa eta Gareskoa. Kasurik gehienetan hizkera hauek aspalditxo galdu ziren, XIX. mende hondarrean edo XX. mende hasieran. Hala ere, Koldo Artolak azken hiztun horietako hainbat jaso izan ditu azken hamarkadetan. Hizkeren kokapenari dagokionez, esan behar da, gaur egun Arakil eta Odieta ingurukoa beste azpieuskalki batean kokatzen dituela Koldo Zuazok (Nafarroa Erdiguneko azpieuskalkian), eta horrelaxe egin dugula guk ere.

Mapa

Fonetika

Euskalkiaren ezaugarriak (Nafarra)

• Azentua azkenaurreko silaban egoten da euskara nafar gehienean.
• Azentua daraman silaba indartsua denez, erraz galtzen dira bokal atonoak. Hau dela eta, aferesiak eta sinkopak ohikoak dira euskara nafarrean. Aferesiak: ebaki > báki, ekarri > kárri... Sinkopak: abilena > abílna, dituzte > zte, gaztanbera > gaztánbra...
• Euskara nafar gehienean, u → i bilakatzeko joera dago ingurune bi hauetan: a) -tuko → tiko: ailegatuko → allaatiko, hartuko → hartiko; b) -tu behar → -tiar zikindu behar ditut → zikindiar ditut. Dena dela, bigarren honen eremua murritzagoa da.
• Hego Euskal Herriko beste hizkera batzuetan bezala, i eta u bokalen ondoren, a → e bilakaera oso indartsua da euskara nafarrean: begie, muturre...
• Goranzko diptongoak egiten dira sarri, Ipar Euskal Herrian bezala: itsás[w]a, gós[j]ak...
• -eu- → -au- egiteko joera dago d- batez hasten diren *edun-en adizkiak beste hiru osagairekin batzen direnean: a) aditzaren aspektu burutu gabearekin (egiten dut → ittaut), b) geroaldiko -en atzizkiarekin (eginen dute → iñaute), eta c) ote partikularekin (ote duzu → otauzu). Hitzetan ere gauzatu izan da bilakaera hau Nafarroako hizkera batzuetan: euli → auli, neurri → naurri...
• Hitz hasierako *j-ren ebakera <y> da euskara nafar gehienean, Euskal Herriko beste hizkera batzuetan bezala. Salbuespenak: Aezkoa eta Sakana.
• Erdal -on → -on eta -ion → -ion bilakatu dira Nafarroa gehienean: frontona, kamiona...

Azpieuskalkiaren ezaugarriak (Hegoaldeko Nafarra)

Morfologia

Euskalkiaren ezaugarriak (Nafarra)

Izenaren morfologia

• Instrumentaleko atzizkia -s da euskara nafar gehienean. Dena dela, -s /-z lehia dago hizkera askotan eta lehia bera dago -geros / -geroz, -kos / -koz, -t(z)ekos / -t(z)ekoz eta -(e)lakos / -(e)lakoz atzizkietan ere.
• Genitibo singularreko atzizkian, -aren → -ain bilakatzeko joera dago euskara nafar gehienean, Lapurdiko eta Nafarroa Behereko hizkera askotan bezala: nere senarrain amain ikustera.
• Soziatiboan -kin orokorrarekin lehian, -ki aldaera ere bada.
• Destinatiboan -endako atzizkia dago euskara nafar gehienean: bakearentzat → bakiandako.
• Prolatiboan -tako atzizkia erabili izan da Nafarroa gehienean: be buube ezakan txarretako.

Aditzaren morfologia

• Adizkien bigarren pertsona singularrean, y- dago: haiz → yaiz. 
• Euskara nafarraren bereizgarria da Nor-Nori-Nork saileko -it- pluralgilea: dizkio → ttio. Pluralgile honek indar txikia du Baztanen, eta arrotza da Aezkoan eta Erroibarko Aurizberri herrian.
• Nor-Nori saileko iraganaldian, -ki- da erroa: zitzaidan → zakiden. Sakanan, iraganaldian ez ezik, orainaldian ere -ki- da erroa: zait → dakit. 
• Euskara nafar gehienean, Nor-Nork saileko adizkien ordez, Nor-Nori-Nork sailekoak erabiltzen dira: Alsasue yaman dubet iri ('Altsasura eraman diat hiri').
• 'Partizipioa + rik' da aukerarik ohikoena, 'partizipioa + ta / a' ere ezagunak diren arren.
• Ipar Euskal Herrian bezala, partizipio burutu gabeko ahalerako egitura perifrastikoakerabiltzen dira euskara nafarrean: erraten tzuten itten al tzutela.

Azpieuskalkiaren ezaugarriak (Hegoaldeko Nafarra)

Sintaxia

Euskalkiaren ezaugarriak (Nafarra)

• Ez dugu maila honetako ezaugarririk.

Azpieuskalkiaren ezaugarriak (Hegoaldeko Nafarra)

Lexikoa

Euskalkiaren ezaugarriak (Nafarra)

Aldaerak: ailtzur / altzur 'aitzur', atzendu 'ahaztu', aunitz / aunditz 'anitz', bulkatu 'bultzatu', erte 'arte', ertsi 'itxi', etzin 'etzan', legen / negel ' igel', nabala 'labana', opatu 'topatu'... Hizkera batzuetan, biño / miño 'baina / baino', eke 'ke', esene 'esne' ere badira. Bestetik, /wa/ diptongo aurrean, g- garatu da: gua(ye) 'hoa', guai 'orain', guartu 'ohartu'... Eta -r(t)z- kontsonante multzoa gorde da, Lapurdin eta Nafarroa Bejereko hizkera batzuetan bezala: bertze, bortz, ortzegun...Sakana da salbuespena: -st- dago bertan.

Lexikoa: atari 'atea', atija tankerakoak 'usina', azienda 'etxeko abereak', banabar / alubia 'indaba', beratz 'biguina', bikor / pikor 'alea', bota 'erori', esker mila (vs. mila esker), esperatu 'itxaron', izotzil 'urtarril', jainkoaren gerriko / jainkoaren paxa 'ortzadarra', mintzatu / solastu / jolastu / jarduki 'hitz egin', lastail eta urri 'urria / iraila', listu 'tua', (g)ohatze 'ohea', paratu (eta jarri) 'jarri', sor 'gorra', ugalde 'ibaia', xilko 'zilborra'...

Azpieuskalkiaren ezaugarriak (Hegoaldeko Nafarra)